Nieśmiertelny

Catherynne M. Valente jest Amerykanką, która, zafascynowana magią rosyjskich legend, stworzyła powieść zainspirowaną historią o Marii Moriewnie, carewiczu Iwanie i Kościeju Nieśmiertelnym. Zawarła w swej książce wiele elementów oryginalnej legendy, lecz z jej pracy powstało dzieło wykraczające poza jednowymiarowe ramy i wymykające się zaszufladkowaniu.

Maria mieszkała w długim, wąskim domu, przy długiej, wąskiej ulicy Grochowej w mieście zwanym Petersburgiem. Gdy miała sześć lat, była świadkiem, jak czarny gawron zmienił się w mężczyznę i przybył poślubić jej siostrę Olgę. Maria zdała sobie wtedy sprawę, że świat jest dziwnym i skomplikowanym miejscem, w którym istnieje magia, ptaki przeobrażają się w mężów, a nikt poza nią nie może (lub nie chce) tego zauważyć. Od tamtej pory dziewczynka zaczytywała się w dziełach Puszkina, obserwowała jak ptaki przybywają po jej dwie kolejne siostry i niecierpliwie oczekiwała na swojego konkurenta. Gdy w końcu nadszedł ten dzień, nic nie potoczyło się tak, jak powinno, a oblubieńcem Maszy okazał się sam Kościej Nieśmiertelny, urodziwy, lecz budzący lęk Car Życia. Dziewczyna została porwana do pełnej cudów krainy rodem z baśni, zamieszkałej przez znane z legend postacie: Babę Jagę, Żmija Gorynycza, czarodziejów, chochliki, Żar-Ptaki czy rusałki. Tam poznała smak przyjaźni, miłości i namiętności, a także straty i rozdzierającej serce rozpaczy. Tam nauczyła się manipulować, uwodzić, rządzić i zabijać. To w krainie Cara Życia dowiedziała się, jaką moc mają opowieści i dlaczego pewne istoty są nieśmiertelne, pomimo że każdorazowo ich historia kończy się zdradą i śmiercią.

Biorąc pod uwagę bliski związek z oryginalnym podaniem rosyjskim, jak również występujące w powieści postacie i pewne charakterystyczne motywy fabularne, Nieśmiertelny jest przede wszystkim baśnią. Pokazuje ona przemianę Marii z dziewczynki w świadomą i dojrzałą kobietę obdartą ze złudzeń, lecz pełną siły i mądrości płynącej wyłącznie z doświadczenia. Po przejściu magicznych prób, przemierzeniu wzdłuż i wszerz magicznych i rzeczywistych krain, Masza wreszcie może powrócić do domu…

Jednakże tej historii nie należy opowiadać niczym bajki na dobranoc, nie powstała ona ku pokrzepieniu serc i nie napełni nikogo pewnością, że zło jest złem, a dobro zawsze musi zwyciężyć. Tutaj nic nie jest do końca oczywiste. Kościej nie przypomina przerażającego, budzącego grozę potwora – bywa okrutny, lecz jego wieczne poszukiwanie miłości, głód uczucia i lęk przed samotnością czynią go wrażliwym i podatnym na zranienie. Maria Moriewna nie jest bohaterką bez skazy, Iwan zachowuje się niczym prawdziwy głupiec niegodzien miłości Maszy, a zamieszkujące Bujan "diabły" nie są złe, za to pełne życia i pierwotnej, nieujarzmionej energii (niczym żywioły), potrafią również kochać i być wierne z oddaniem wykraczającym nawet poza granice życia. Catherynne M. Valente wykreowała przepiękny świat, fascynujący swym przepychem i bogactwem wyobraźni. Lecz ten świat został naznaczony piętnem śmierci, bezmyślnej bratobójczej walki, w której „wojna nigdy nie toczy się po naszej myśli”. Historia Marii i Kościeja jak baśń czaruje i urzeka, lecz zarazem rani niczym cierń; jest boleśnie prawdziwa, dramatyczna, a chwilami wręcz tragiczna.

Catherynne M. Valente wykorzystała znaną legendę, nadając jej zupełnie nową wartość. Główna bohaterka należy zarówno do świata rzeczywistego jak i do świata magicznego, lecz w żadnym z nich nie może odnaleźć swojego miejsca, ani zaznać pełni szczęścia. Na każdym kroku jeden bądź drugi wyciąga po nią ręce, przypominając jej, kim była i kim mogłaby się stać… Jej dwa światy wzajemnie się przeplatają i koegzystują obok siebie, a historia Marii nie byłaby kompletna bez jednego z nich. Dlatego też Masza najpierw pada ofiarą zmian politycznych za czasów Lenina, potem bierze udział w boju między Carem Życia i Carem Śmierci, a na końcu staje się mimowolnym świadkiem wojny, o której przez długi czas mówiono, iż jest to "zagraniczne prężenie muskułów… Niemiecka sprawa, która w ogóle nas nie dotyczy". W obleganym przez Niemców Leningradzie małe domowiki umierają wraz z poślubionymi przez siebie opuszczonymi domami, pośród zgliszczy dawnego życia ludzie konają z głodu, a na targach pojawiają się sprzedawcy dziwnego, różowego mięsa o nieznanym nikomu smaku. Z ust bohaterów padają lakoniczne, zapadające w pamięć słowa: "Dziś nikt nie jest tą samą osobą, którą był przed wojną" oraz "W obliczu takiego głodu nawet nie pamiętasz, kim kiedyś byłaś... Oraz kim mogłabyś być, gdyby nie głód". Również to, czego Maria Moriewna doświadcza potem, nosi wyraźne znamiona prawdziwych wydarzeń. Zdania brzmiące: "Niczego nie mówię, niczego nie wiem i z pewnością niczego nie pamiętam… nie wolno ci pamiętać i istnieje tylko ten świat, taki jak teraz, a inny nigdy nie istniał i nie może zaistnieć" aż za bardzo przypominają te wypowiadane przez wielu zastraszonych ludzi za czasów Czerwonego Cara, Stalina.

Poprzez przemieszanie wątków magicznych z historycznymi wydarzeniami rozgrywającymi się w dwudziestowiecznej Rosji autorka uczyniła z Nieśmiertelnego ponadczasową opowieść o wojnie, bezsilności, okrucieństwie i bezlitosnym prawie historii, która lubi się powtarzać.

Jednym z głównych tematów powieści Valente jest również miłość, bynajmniej nie bajkowa. Początkowo widzimy pełne napięcia wyczekiwanie na zakochanie, potem wyrafinowane uwodzenie i budowanie wzajemnej fascynacji, po czym jesteśmy świadkami pierwotnej, wszechpotężnej namiętności prowadzącej do utraty zmysłów i wyrzeczenia się siebie po to tylko, by być z drugą osobą. Maria i Kościej są żarłoczni i nienasyceni, każdego dnia walczą o dominację, definiują kto uwodzi, a kto jest uwodzony, kto będzie rządził i dyktował warunki, ranią się wzajemnie, lecz ból odczuwają na granicy przyjemności. Mimo to każde z nich skrywa lęki i tajemnice, manipuluje i jest manipulowane, biernie poddaje się odtwarzaniu znanych schematów, o których wszyscy wiedzą, że prowadzącą do zdrady.

Catherynne M. Valente pisze o miłości, wojnie i cierpieniu w sposób niezwykle liryczny, kunsztowny i nienachalny. Powieść przypomina najprawdziwszą baśń również pod względem językowym i nawet gdy autorka pokazuje obrazy okrutne i drastyczne, jest wierna raz obranej stylistyce. Jej zdania są kunsztowne i barwne, zachwycają perfekcją w doborze słów i dbałością o zachowanie idealnego rytmu snutej opowieści, a przy tym niezwykle silnie oddziałują na wyobraźnię, mamią, czarują i wciąż od nowa uwodzą czytelnika.

Osobie z innego kręgu kulturowego zawsze trudniej jest zrozumieć folklor i tradycje danego kraju. Ugruntowane przez setki lat wierzenia wpływają na mentalność i postrzeganie świata przez ludzi, powodując, iż ich pewne zachowania i przekonania mogą być całkowitą zagadką dla niewtajemniczonego obserwatora. Dlatego Nieśmiertelny tym bardziej zachwyca. Amerykańska pisarka za sprawą swojego męża Dimitriego pokochała rosyjski folklor i stworzyła dzieło niezwykłe. Jej powieść jest pełna rozmachu, wyrazistych barw i kontrastów, przesycona energią i witalnością, a równocześnie niezwykle melancholijna, liryczna i smutna. To niezwykłe, lecz autorce udało się uchwycić prawdziwego ducha Rosji, zmiennego, nieujarzmionego i pełnego sprzeczności. Lektura Nieśmiertelnego to prawdziwa uczta wyobraźni, niepozbawiona goryczy, lecz podobnie jak Kościej "Ja cenię gorycz, gdyż rodzi się z doświadczenia. To przywilej tych, którzy żyją naprawdę."