Babel, czyli o konieczności przemocy

Zanim zaczniemy o książce, dwa słowa o autorce. Rebeka F. Kuang jest wybitnie zdolną młodą osobą z gruntownym wykształceniem humanistycznym: w amerykańskim college’u studiowała historię, potem na Uniwersytecie Cambridge zgłębiała filozofię na wydziale sinologii. W następnym roku uzyskała magistra z sinologii w Oxfordzie, po czym na Yale rozpoczęła studia doktoranckie ze wschodnioazjatyckiej filologii. Lista osiągnięć jest niesamowita – a mówimy o kobiecie, która w tym roku kończy 26 lat. Ważne przy odbiorze Babel jest również pochodzenie Kuang – urodziła się w Chinach, ale z rodziną przeprowadziła się do Teksasu w wieku 4 lat. 

To akademickie, inteligenckie tło po prostu widać, w końcu akcja toczy się w dużej części w Oxfordzie, na uniwersytecie, który w realiach powieściowych jest finansowym sercem Imperium Brytyjskiego. Kwestia językoznawstwa, etymologii, teorii przekładu powraca raz po raz, często w formie przypisów autorki albo fragmentów książkowych wykładów profesorów Instytutu Translatoryki – i są one fascynujące. Kuang w zgrabny sposób wykłada filozofię języka i zasady translacji, ich rolę w rozwoju relacji międzykulturowych, ze sporą dozą zaufania, że my, odbiorcy, będziemy w stanie przełknąć piguły humanistycznej wiedzy. I tutaj uwaga na marginesie – z mojej perspektywy było to doskonale napisane, czytałam te fragmenty z ogromną przyjemnością… ale jestem z wykształcenia językoznawczynią. Osoby nie mające do czynienia z tą tematyką mogą odebrać te elementy powieści inaczej. Jakkolwiek warto skupić się na wywodach o języku nie tylko z ciekawości, ale także ze względu na ich istotność dla wydarzeń w książce.

Jednak nie tylko akademią Babel stoi. Historia obraca się wokół języka, owszem, ale ma też ludzkich bohaterów, z których najważniejszym jest Robin Swift – postać niezwykle skomplikowana, ale też bardzo „żywa”: pełna emocji i rozwijajaca się na naszych oczach. To chłopak urodzony i wychowany w chińskim Kantonie, zabrany stamtąd po śmierci całej rodziny, wyrwany z rodzimej kultury i zostawiony w samym centrum Imperium Brytyjskiego pod niezbyt czułą opieką profesora Oksfordu. Żył we względnym luksusie, a jego podstawowe potrzeby były zaspokajane w zamian za osiągnięcia w nauce. Przez pierwszą część historii głównie płynie z prądem wydarzeń, dając sobą kierować wszystkim dookoła, jest również dość antypatyczny. W trakcie rozwoju fabuły, już w Oksfordzie, przechodzi wyraźną przemianę, chociaż zabiera to sporo czasu akcji. Poznaje przyjaciół – pochodzącego z Indii Ramiego, Haitankę wychowaną we Francji – Victorię, oraz Letty, Brytyjkę. Każde z nich jest w podobnej co Robin sytuacji: ze względu na pochodzenie lub płeć są wykluczani, szykanowani – często subtelnie, mało wyraźnie, jak np. przez fakt, że żeńskie kwatery studenckie są oddalone o dwie mile od uczelni – i ostatecznie wykorzystywani.

Pełen tytuł powieści nie bez przyczyny w oryginale ma dopisek An Arcane History of the Oxford Translators’ Revolution – czyli Tajemna historia rewolucji oksfordzkich tłumaczy. Bohaterowie – i to nie tylko wymienieni wyżej – prędko zaczynają pojmować, jak działa imperializm Wielkiej Brytanii. Siła Królestwa opiera się na srebrze: metalu, który potrafi amplifikować magię słów. Jego sztabki wytwarzane są w instytucie Babel, przez wykształconych tam tłumaczy, którzy jako jedyni mogą zmusić niezwykłą moc do działania przez rycie w nich określonych par słów w różnych językach. Ich efekty zależne są od tego, jak doskonale ktoś je rozumie: głębię, niuanse, etymologię i to, co gubi się w przekładzie. Sztabkami można leczyć choroby albo zmieniać kolor zasłon, każdemu wedle potrzeb… Bez nich Imperium zachwieje się w posadach jak dzisiejszy świat bez elektryczności. Robin i jego przyjaciele zauważają dość szybko, że Brytania gromadzi srebro kosztem kolejnych prowincji – jak Indii – i grabieży dóbr, w tym… ludzi i języka. Język bowiem jest w tej książce traktowany jak zasób, a dzieci zabierane z odległych prowincji – jak narzędzia. Tylko przewrót może zmienić ten stan rzeczy – czy jednak przemoc, w jakiejkolwiek postaci, może być akceptowalna? To kolejne pytanie, nad którym pochyla się Kuang.

To moment, w którym lektura Babel staje się nieco męcząca. O ile w wcześniej pisarka zaufała swoim odbiorcom, tak sprawy imperializmu i rasizmu wykłada, wybaczcie określenie, jak krowie na rowie. Postaci wypowiadają długie kwestie pełne truizmów, o których czytelnik na tym etapie akcji ma już doskonałe pojęcie (nawet jeśli nie miał ich przed samą lekturą – nie jest trudno przecież zrozumieć, że np. kobiety też dobrze radzą sobie na uczelniach wyższych, a pochodzenie etniczne nie oznacza, że mijanego na ulicy człowieka można próbować pobić). Prezentowane bez ogródek, z brutalną czasem szczerością wydarzenia w życiu nie-białych, nie-brytyjskich studentów Oksfordu początkowo naprawdę poruszają, ale potem robi się tego zwyczajnie za dużo; w nagromadzeniu takich fragmentów zaczyna tonąć ich sens oraz zanikać emocjonalny ładunek.

Wątków poruszanych przez Kuang jest tu więcej: wraca do omawianego we wcześniejszych dziełach motywu pierwszej wojny opiumowej między Chinami a Wielką Brytanią, rozważa kwestie moralności w obliczu opresji, znaczenie przemocy i możliwości jej unikania, wprowadza wątek odnalezionej rodziny, ale nie powielając słodkich kalek z popularnych tekstów kultury… Babel, czyli o konieczności przemocy to skomplikowana powieść (stąd też jej objętość), która ma wszelkie szanse stać się tym ambitnym fantasy, jakiego nam w porównaniu do science fiction brakuje czysto ilościowo. Jednak widać w tej książce niedociągnięcia: z jednej strony zbyt grubo kładziona warstwa umoralniająca, pełna wyjaśnień rzeczy mniej lub bardziej oczywistych, z drugiej – momentami za ciężka pod względem wiedzy akademickiej. Że tak zacytuję jedną z redaktorek Poltera – powieść to nie dysertacja naukowa, ale Kuang czasem o tym zwyczajnie zapomina. Generalnie Babel mogłaby być krótsza o 100–150 stron bez większej straty wartości; widać w tym jeszcze pewien brak pisarskiego doświadczenia młodej przecież autorki.

Mimo to, jeśli czujecie się na siłach, by zanurzyć się w fascynującej teorii języka i przekładu, a do tego przeczytać kawałek ambitnej, przemyślanej fantastyki (z nielicznymi potknięciami i dłużyznami), z naprawdę dobrze zrobionym – nomen omen – tłumaczeniem Grzegorza Komerskiego, a przy tym nie macie nic przeciwko narracji równościowej… Cóż, w takiej sytuacji będzie to książka idealna dla was.