Teufel – Izabela Żukowska

Jest rok 1939, w środkowej Europie nie sposób nie odczuć rosnących antysemickich i antypolskich nastrojów, a widmo zbliżającej się wojny staje się coraz bardziej wyraźne – w takich realiach rozpoczyna się Teufel Izabeli Żukowskiej. Pikanterii dodaje fakt, iż cała akcja rozgrywa się w Wolnym Mieście Gdańsk, które w owym czasie było pod silnym wpływem niemieckiej propagandy. Wszystko to daje pisarce świetny grunt pod powieść kryminalną z politycznym akcentem w tle.

Dwójka przypadkowych przechodniów odnajduje przy molo w Jelitkowie zwłoki młodej kobiety, która szybko zostaje zidentyfikowana jako Marianna Palewicz, zamożna Polka. Lotte Meier, była sekretarka denatki, przyglądając się bliżej okolicznościom zbrodni, zauważa pewne niejasności, o których informuje prowadzącego sprawę Franza Thiedtke. Ten zaś, widząc brak logiki w niektórych elementach śledztwa, odkrywa, iż w tę pozornie zwykłą zbrodnię zamieszany może być niemiecki wywiad, przygotowujący się do przeprowadzenia tajemniczej tytułowej operacji „Diabeł”.

Teufel to powieść o stosunkach polsko-niemieckich u zmierzchu okresu międzywojennego i wpływie ówczesnej propagandy na gdańskie środowisko. Autorka w rozmowach polskiego agenta i rodowitej Niemki dokonuje konfrontacji dwóch skrajnych stanowisk, poruszając głównie kwestię okłamywania niemieckich obywateli przez rząd oraz fanatyzm antypolskich poglądów. Uświadamia, iż mimo potęgowanej przez Berlin fali nienawiści narodowość czy wyznanie nie muszą mieć większego znaczenia, i nawet dwójka, zdawałoby się, nieuniknionych wrogów jest w stanie znaleźć wspólny język. Żukowska rzuca również nowe światło na problem nasilającego się w latach trzydziestych antysemityzmu, tłumacząc zjawisko po raz kolejny pełną nienawiści indoktrynacją, uznaną ostatecznie za matkę wszystkich problemów.

Powieść jako kryminał wypada, niestety, słabo – akcja sprawia wrażenie rozwleczonej i przez większość czasu nic się nie dzieje. Autorka w połowie tekstu rezygnuje z suspensu, tak więc o zaskakującym finale również nie może być mowy. Lwia część książki to bardzo drobiazgowe opisy Gdańska oraz związane z miastem (z głównym wątkiem, niestety, rzadko) historie. Na tym polu pisarka nie ma sobie równych – każdą dzielnicę, uliczkę czy kawiarnię przedstawia z uwzględnieniem najdrobniejszych detali oraz okresu, w jakim toczy się akcja, dając znakomity obraz przedwojennego miasta-państwa. Świetnym uzupełnieniem opisów jest okraszone masą czarno-białych fotografii wydanie książki. Dużą jego zaletą są również przypisy, dzięki którym czytelnik z łatwością odnajdzie się w gąszczu niemieckich nazw i cytatów.

Kolejny atut powieści Żukowskiej stanowią zobrazowani niemal równie szczegółowo, jak wspomniane wyżej miasto, bohaterowie – każdej z postaci poświęcone jest mnóstwo miejsca, dzięki czemu nie są one papierowe, mają własne problemy, obawy, nadzieje i wspomnienia. Te ostatnie jednak często zdają się ciągnąć w nieskończoność, co w pewnym momencie zaczyna nużyć odbiorcę, podobnie zresztą jak denerwujący zwyczaj opisywania przez autorkę całych rodzin bohaterów (pisarka sięga niekiedy nawet dwa pokolenia wstecz, mimo iż nie ma to jakiegokolwiek związku z głównym wątkiem).

Teufel należy traktować bardziej jako drobiazgowy przewodnik po przedwojennym Gdańsku niż powieść kryminalną, gdyż w roli tej ostatniej tekst wypada co najwyżej przeciętnie. Specyficzny, pełen długich, złożonych zdań styl Żukowskiej w połączeniu z jej historyczną i geograficzną wiedzą daje leniwy obraz jednego z najpiękniejszych polskich miast oraz atmosfery opisywanych czasów.