» Recenzje » Kaidan – japońskie opowieści niesamowite epoki Edo - Marcin Tatarczuk

Kaidan – japońskie opowieści niesamowite epoki Edo - Marcin Tatarczuk


wersja do druku

101 japońskich koszmarów

Redakcja: Bartłomiej 'baczko' Łopatka

Kaidan – japońskie opowieści niesamowite epoki Edo - Marcin Tatarczuk
Kaidan: japońskie opowieści niesamowite epoki Edo Marcina Tatarczuka stanowi krótką, ale pełną informacji i przykładów pracę badawczą z pogranicza antropologii kultury, historii opowieści, psychologii społecznej oraz filozofii horroru. Autor odkrywa przed czytelnikiem część japońskiej kultury przedstawiając wiekowy obyczaj kaidan kai – "nocnych spotkań grozy". Poznanie tej tradycji pozwala nie tylko dotknąć magicznego świata wciąż jeszcze żyjącego w kraju kwitnącej wiśni, ale też spojrzeć głębiej na funkcje, jakie pełni estetyka niesamowitości na całym świecie.

"To, co ludzie powszechnie uważają za dziwne

i niesamowite, najczęściej pochodzi

z ludzkiego serca."

Inoue Enryō


Struktura książki Tatarczuka przypomina tę wykorzystaną choćby w znanej i cenionej Powieści antycznej Niklasa Holzberga. Szerokie spektrum wątków poruszanych w obrębie podjętego tematu pozwala spojrzeć na problematykę całościowo, a jednocześnie, dzięki propedeutycznemu charakterowi tekstu, nie zgubić się w natłoku szczegółowych, zbędnych przeciętnemu czytelnikowi, informacji. Ułatwia to także późniejszą nawigację po książce, co również jest istotne, gdyż Kaidan należy do grupy książek, do których będzie się często wracać.

Wstęp wraz z pierwszym rozdziałem – "Opowieściami niesamowitymi kaidan jako gatunkiem literackim i zjawiskiem społecznym" – na przestrzeni prawie czterdziestu stron wprowadza czytelnika w świat japońskiej tradycji związanej z wiarą w yōkai (potwory) oraz yūrei (duchy). Tatarczuk prezentuje etymologię terminu kaidan, krótki rys historiograficzny gatunku, wyjaśnienie obranego podziału tematu (ten element stanowi jeden z najciekawszych fragmentów pierwszej części książki), a nawet zasady wymowy nazw japońskich. Przedstawia również bardzo popularny w Japonii okresu Edo (1603-1868) obyczaj kaidan kai, polegający na rytualnym snuciu stu niesamowitych, blisko spokrewnionych z grozą, opowieści.

Warto spojrzeć na kaidan kai jako na coś więcej, niż tylko starą tradycję zza siedmiu mórz, gdyż jej potencjał jest naprawdę niezwykły. Oprócz dość oczywistej inspiracji dla opowiadań, czy scenariuszy (Legenda Pięciu Kręgów kłania się do samej ziemi), zwyczaj ten może również stać się interesującą odskocznią dla znudzonych weteranów gier fabularnych. Bowiem odtworzenie rytuału w historycznych warunkach – zabawa przypominająca LARP-a – przy odpowiednim przygotowaniu graczy, klimatycznością rozłoży na łopatki nawet takie alternatywy jak De Profundis, czy Into Dreams.

Oprócz niesamowitej ilości pomysłów, pierwsza część książki zapewnia również solidną dawkę informacji – tytuły zbiorów kaidan, ewolucję celu niesamowitych opowiadań (od odpowiednika przypowieści, aż po lekkie formy rozrywkowe), a także krótki zarys rozwoju tego specyficznego aspektu japońskiej kultury mówionej na przestrzeni ostatnich wieków – Tatarkiewiczowi udało się to wszystko zmieścić w dość lapidarnej i przejrzystej nawet dla laika formie. I choć może pojawić się poczucie niedosytu, wywołane brakiem głębszej analizy tematu, autor nie pozostawia czytelnika na pastwę tego głodu – tekst oraz przypisy naszpikowane są tytułami, do których warto sięgnąć, by dowiedzieć się czegoś więcej. Pomocna jest także bogata bibliografia zebrana na końcu książki.

Zgodnie z hitchcockowskim mottem – "Na początku trzęsienie ziemi, a potem napięcie rośnie" – drugi rozdział książki, "Duchy", stanowi jeszcze bardziej niezwykłe przeżycie. Autor przedstawia w nim cztery różne opowieści opisujące yūrei (duchy) – Kasane, Sarayashiki i Yotsuya kaidan stanowiące trójcę najsłynniejszych kaidan japońskich, a także Botan dōrō – historię rodem z Chin, która weszła do kanonu najważniejszych dzieł kultury kraju wschodzącego słońca i miała wielki wpływ na późniejszy dorobek artystyczny ojczyzny samurajów. Tatarczuk przedstawia omawiane dzieła, przekazując czytelnikowi streszczenie historii i wymieniając różnice występujące w istniejących wersjach. Można dzięki temu zobaczyć jak opowieści o duchach zmieniały się na przestrzeni czasu i jak zawarty w nich morał reagował na potrzeby konkretnej epoki.

Literackich nauk nie brakuje – pierwotnie bowiem kaidan stanowiły fabularyzowane lekcje buddyjskich mnichów o tym co moralne, za pomocą niesamowitości oraz grozy pokazując, że zło zawsze wiąże się z koszmarnymi konsekwencjami. Europejski czytelnik z pewnością skojarzy taką funkcję opowieści z dziełami romantyzmu europejskiego, takimi jak Lilije Mickiewicza. Tam, niczym w japońskich tekstach, występek spotyka się z karą, najczęściej wymierzaną właśnie przez mieszkańców zaświatów, których zbrodnia dotyczyła bezpośrednio. Podobnie zresztą jak i dzieła romantyczne, tak i kaidan z czasem zaczęły coraz częściej przybierać postać nadnaturalnych opowieści miłosnych, gdzie uczucie trwa mimo śmierci.

"Duchy" stanowią jeden z najciekawszych rozdziałów tej książki – historie w nim zawarte są niezwykle sugestywne, a wyraźne echo inspiracji nimi można dostrzec w wielu współczesnych utworach literackich, filmowych i mangowych. Również uniwersalizm – ponadczasowość krytykowanych w opowieściach ludzkich przywar – jest niezwykły, szczególnie, że dzięki lapidarnej formie i świeżemu opisowi Marcina Tatarczuka, teksty wydają się wciąż na czasie, mimo, iż przedstawiają odległą przeszłość. Niestety, brak głębszej analizy znów jest odczuwalny – same streszczenia, wsparte drobnymi informacjami o ówczesnej rzeczywistości, nie będą wystarczać bardziej wymagającemu, bądź zainteresowanemu czytelnikowi. Z drugiej strony, tematyka yūrei kaidan zasługuje na odrębną książkę – w marzeniach rysuje się wizja dzieła przeprowadzającego analizę porównawczą wiekowych opowieści o duchach z różnych krajów – od japońskich (opisanych przez Tatarczuka), przez greckie (choćby Upiorną miłość Flegona z Tralles), aż po rumuńskie i rosyjskie.

Trzecia część książki, ("Potwory"), stanowiąca zarazem także trzeci jej rozdział, odróżnia się od poprzedniczki. Mimo, że pozornie powinna być bliźniaczą, różniącą się jedynie tematyką – yōkai zamiast yūrei – zbudowana została na kształt bestiariusza. Zawiera opisy wyglądu, zachowania i charakteru jedenastu japońskich straszydeł i magicznych istot – między innymi Kitsune (lisów), Kodama (duchów drzew), Kappa (wodników), Yuki onna (kobiety śniegu) – ujętych w ramy krótkiego wstępu i podsumowania.

Przedstawia także, gdzie i kiedy najczęściej można spotkać konkretne bestie oraz jak się w takim wypadku zachować. Wreszcie, streszcza krótkie historyjki dotyczące poszczególnych potworów, pokazując w jakich okolicznościach były one (i dalej są) przedstawiane w kraju kwitnącej wiśni. Jest to o tyle ciekawe, iż pokazuje dobitnie podstawową różnicę między kaidan yōkai, a kaidan yūrei. Opowieści o duchach, jak już zostało to wcześniej zaznaczone, stanowią historie umoralniające, pokazujące nieuchronność kary za zło i mające za zadanie skłonić odbiorcę do dobrego zachowania. Opowiadania poświęcone potworom są odmienne – za cel stawiają wyjaśnienie dziwnych zjawisk występujących w przyrodzie, objaśnienie niezrozumiałego świata, nie wchodząc przy tym w żadne rozważania o tym co dobre, a co nie. Stanowią po prostu próby zracjonalizowania – choćby poprzez istnienie świata nadrealnego – obserwowanych zjawisk. Przypominają w tym grecką (i nie tylko) mitologię, która za pomocą bogów, nereid i innych istot miała za zadanie oswoić świat dla wierzących w Zeusa (przy czym mity splotły w sobie obie funkcje – jednocześnie objaśniając rzeczywistość, jak i tworząc moralne zasady postępowania).

"Potwory", choć niewątpliwie również ciekawe, nie wciągają jednak równie mocno co "Duchy". Dzieje się tak z prostej przyczyny – wszystkie zjawiska, które kaidan yōkai miały objaśniać, zostały do dziś wyjaśnione przez naukę, przez co opowieści te zdewaluowały i stanowią obecnie jedynie smaczek antropologiczny. Magia kaidan yūrei natomiast przetrwała próbę lat, korzystając na smutnej nieśmiertelności ludzkich słabości.

Ostatnia część składająca się na Kaidan... charakteryzuje się największym zróżnicowaniem – jest tak dlatego, że znajduje się w niej zarówno "Zakończenie", stanowiące krótkie podsumowanie wszystkiego, co zostało w tekście powiedziane, jak i dodatki. Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługują "Przykłady opowieści kaidan", stanowiące zbiór dziesięciu różnych opowieści niesamowitych. I choć książka aż się prosi o bogatszy zbiorek tych tekstów (w końcu są one dość trudno dostępne w Polsce i z pewnością nieznane większości czytelników), to nawet tak krótka antologia przedstawia sobą niezwykłą wartość i pozwala poczuć smak opisywanego w pracy Tatarczuka gatunku. Pozostałe dodatki to "Bibliografia" (dość obszerna, lecz niestety w znacznej części obcojęzyczna), "Indeks wybranych terminów, tytułów i nazwisk" (przejrzysty i bardzo pomocny, gdy chcemy znaleźć informację na jakiś konkretny temat), "Wykaz wybranych terminów, tytułów i nazwisk w zapisie japońskim" (wartościowy szczególnie dla osób uczących się języka i kanji) oraz zbiór kolorowych ilustracji dobrej jakości, zawierający dwie grafiki z oryginalnych antologii kaidan, a także kilkanaście zdjęć dokumentujących współczesne miejsce yōkai i yūrei w codzienności kraju wschodzącego słońca.

Kaidan: japońskie opowieści niesamowite epoki Edo Marcina Tatarczuka są krótkim, lecz niezwykle wciągającym wprowadzeniem w japońską tradycję opowieści niesamowitych. Stanowią pozycję obowiązkową dla wszystkich entuzjastów kultury kraju kwitnącej wiśni, a także dla miłośników stylistyki grozy. Z lekkim sercem mogę też polecić tę książkę wszystkim szukającym inspiracji – graczom, mistrzom gry, pisarzom. Wydawnictwo TRIO po raz kolejny (wcześniej – O pomieszaniu gatunków. Science fiction a postmodernizm Dominiki Oramus) pokazało, że wydaje książki wyjątkowe i wartościowe, a przy tym skierowane do fantastycznego (i nie tylko!) czytelnika. Oby tak dalej!
Zaloguj się, aby wyłączyć tę reklamę
8.0
Ocena recenzenta
8
Ocena użytkowników
Średnia z 2 głosów
-
Twoja ocena
Mają na liście życzeń: 4
Mają w kolekcji: 0
Obecnie czytają: 0

Dodaj do swojej listy:
lista życzeń
kolekcja
obecnie czytam
Tytuł: Kaidan – japońskie opowieści niesamowite epoki Edo
Autor: Marcin Tatarczuk
Wydawca: Trio
Data wydania: 31 marca 2011
Liczba stron: 204
ISBN-13: 978-83-7436-265-8
Cena: 29,00 zł

Komentarze


Jeszcze nikt nie dodał komentarza.

Komentowanie dostępne jest po zalogowaniu.