Trudno nie ulec czarowi mrocznych zakątków okolic Providence. Szczegółowość w ich przedstawieniu stanowiła dla Lovecrafta środek do zatarcia granic między tym, co zwyczajne, a tym, co nadnaturalne w jego opowiadaniach. "Wprowadzając niepojęte zdarzenia i scenerie", tłumaczy w Miscellaneous Writings, "napotyka się szczególnego rodzaju trudności, które można pokonać jedynie poprzez utrzymanie starannego realizmu w każdej fazie opowieści z wyjątkiem samego dziwu"[1]. W moim odczuciu w wielu opowiadaniach H.P. Lovecrafta część opisowa ma o wiele więcej walorów literackich niż sam element grozy.
Właśnie chęć utrzymania "starannego realizmu" spowodowała u mnie bardzo szybkie odejście od umiejscawiania akcji scenariuszy w Stanach Zjednoczonych. Własne zainteresowania historyczne kierowały mnie do przedwojennej Polski, lektura kolejnych pamiętników podróżniczych rozpaliła wyobraźnię wizjami kolonialnej Afryki tudzież Azji czy Ameryki Łacińskiej, a ostatnio także – carskiej Rosji. Wydaje mi się, że wystarczająco dokładnie opisuję szczególne aspekty tych miejsc, by zbudować żywe tło opowieści.
W utrzymaniu odpowiedniej konwencji grozy bardziej dopomógł mi Lovecraft teoretyk literatury niż Lovecraft pisarz opowieści niesamowitych. Konieczne okazało się spojrzenie na jego dorobek literacki w poszukiwaniu charakterystycznych cech, ale i tych elementów budowania atmosfery grozy, których umieszczenie postulował w swoich listach i esejach. Gdzieś pomiędzy tym, co chciał napisać, a tym, co ostatecznie napisał, znajduje się rzeczywista lovecraftowska konwencja grozy. W oparciu o nią staram się planować swoje scenariusze w takich długościach i szerokościach geograficznych, którym sam pisarz z Providence poświęcił niewiele uwagi. Swoje pomysły, często znacznie odbiegające od pierwowzoru, opieram jednak na twórczości samego Lovecrafta, ignorując z pełną premedytacją rozwinięcia poczynione przez jego naśladowców; uważam, że każdy scenariusz Cthulhu, jaki poprowadziłem, stanowi takie samo naśladownictwo, co ich twórczość. Z przyczyn oczywistych pomijam tę część dorobku, która opowiada o Krainach Snów.
Rola Badaczy w opowiadaniach i w grach fabularnych
Gra fabularna rządzi się innymi prawami niż opowiadanie, a styl pisania H.P. Lovecrafta także trudno nazwać szczególnie pomocnym w prowadzeniu scenariuszy. Rzeczywistymi bohaterami twórczości Lovecrafta często nie są ludzcy świadkowie nadprzyrodzonych wydarzeń, a same istoty nadnaturalne – co widać szczególnie w tak istotnych dla kanonu utworach, jak W górach szaleństwa, Szepczący w ciemności czy Cień spoza czasu. W połączeniu ze schematycznością i szablonowością ludzkich postaci oraz rozbudowaniem części opisowej kosztem fabuły otrzymujemy specyficzną narrację, która po bezpośrednim przełożeniu na rozgrywkę zadowoli jedynie wąskie grono pasjonatów.
Lovecrafta trudno uznać za szczególnie konsekwentnego we własnej konwencji. I choć w wielu opowiadaniach "bohatera" można nazwać co najwyżej narratorem, przed którego oczami przewija się cykl następujących po sobie przerażających obrazów, zakończonych jego ucieczką i czasowym lub trwałym obłędem bądź śmiercią (do wspomnianych opowiadań należałoby dodać w tym miejscu na przykład Uwięzionego wśród faraonów i znakomity skądinąd Kolor z przestworzy), możemy odwołać się do innych, gdzie ludzie pełnią ważniejszą rolę.
Trzeba pamiętać, że bohaterami naszego scenariusza muszą być Badacze – należy zadbać o to, aby poświęcić wystarczająco wiele czasu im samym i aby nie byli jedynie świadkami rozgrywającego się horroru, a mogli coś przedsięwziąć. Bohaterowie Koszmaru w Dunwich, Ducha ciemności, Widma nad Innsmouth czy, choć w mniejszym stopniu, Zewu Cthulhu powinni stanowić punkt wyjścia przy planowaniu przygody. Przy okazji zwracam uwagę, że w opowiadaniach, gdzie narrator jest tylko biernym obserwatorem grozy, przeważnie mamy do czynienia z obcością napotkanych istot w stopniu, który wyklucza moralną ocenę ich postępowania. Z kolei w drugiej kategorii prac bohaterowie tak naprawdę prowadzą klasyczną walkę dobra z – kosmicznym, ale jednak archetypicznym – złem.
Nawiedzona topografia, zakazane księgi
W lovecraftowskiej Nowej Anglii nie tyle dochodzi do różnych nadnaturalnych wydarzeń, ile cały ten teren jest przesiąknięty nawiedzoną atmosferą. Zostało to osiągnięte dzięki licznym odniesieniom do tych samych wydarzeń i tych samych ludzi, porozrzucanym najczęściej jako nieistotne dla akcji wzmianki po wielu opowiadaniach. Czasami te marginesowe smaczki doczekały się własnych utworów (jak choćby Historia Necronomiconu), częściej jednak pozostały dziwnymi nazwami intrygującymi czytelnika.
Przekładając powyższą obserwację na prowadzenie scenariuszy, można powiedzieć, że należałoby zachować maksymalnie dużą szczegółowość w nazewnictwie miejsc, przedmiotów i postaci. Wprowadzenie "okrytej złą sławą ulicy Leopoldyny w Warszawie", pod której brukiem znajdują się groby Cmentarza Świętokrzyskiego, wprowadza potencjalnie nawiedzoną scenerię, nawet jeśli Badacze w trakcie kilku sesji jedynie usłyszą o niej od Bohaterów Niezależnych i raz przez nią przejdą. W późniejszych scenariuszach także do niej nawiążemy, na przykład na zasadzie wzmianki, że brat przesłuchiwanego przez Badaczy człowieka został tam śmiertelnie potrącony przez dorożkę, gdy z krzykiem wybiegał z jednej z kamienic. Oczywiście w końcu, po jakiejś liczbie wzmianek na marginesach narracji, możemy wspomnianej ulicy poświęcić cały scenariusz. Może też być zupełnie na odwrót, po przygodzie poświęconej danej tajemnicy możemy (a nawet powinniśmy) wzmiankować ją w kolejnych, zupełnie niezwiązanych z nią sytuacjach. Buduje to żywy kanon anegdotek osadzonych w konwencji, czytelny dla uczestników poprzednich sesji, który może zostać przez nich wykorzystany w wypowiedziach czy wręcz opisach działań Badaczy.
Powyższa metoda sprawdza się także w momencie, gdy prowadzimy różnym graczom. Wydarzenia, które miały miejsce w toku rozgrywki, nawet jeżeli mówimy o wzmiance, retorycznej figurze – jak "georgiańskie szczyty dachów Providence" albo "bluźnierczy Necronomicon napisany przez szalonego Araba Abdula Alhazreda" – zawsze wychodzą płynniej niż te wprowadzane po raz pierwszy (choćbyśmy opracowali te ostatnie w największych szczegółach). Wydaje mi się to analogiczne do wielokrotnego używania tych samych (bądź takich samych) Bohaterów Niezależnych; po prostu prowadzący lepiej uczy się ich odgrywać, w efekcie tego są coraz bardziej barwni i równocześnie bardziej wiarygodni.
Piętno przodków
H.P. Lovecraft wykazywał żywe zainteresowanie genealogią. Abstrahując już od jego rasistowskich poglądów (eksponowanych zresztą w twórczości w bardzo niewielkim stopniu), powiedzieć należy, że jego ocenianie ludzi po pochodzeniu zaowocowało swoistego rodzaju fatalizmem, jeżeli chodzi o los bohaterów opowiadań. Złączeni więzami krwi spadkobiercy obejmują przerażające dziedzictwo. Widać to w wielu utworach, których nawet pobieżne i niepełne wyliczenie mówi, jak wielką wagę miał ten motyw dla autora: Alchemik, Festiwal, Przemiana Juana Romero, Przypadek Charlesa Dextera Warda i Szczury w murach, a ponadto, choć jakże inaczej, Arthur Jermyn, Horror w Dunwich i Widmo nad Innsmouth. Wątek przejęcia śledztwa przez spadkobiercę występuje również w tak ważnym z punktu widzenia gier fabularnych i konwencji Mitów Zewie Cthulhu.
Podczas przygotowywania się do pisania tego artykułu przejrzałem sporo materiałów do Zewu Cthulhu i dostrzegam stosunkowo niewiele prac, które szerzej zajęły się wątkiem genealogicznym Badaczy. A przecież koncentrowanie się na tajemnicach rodowych bardzo ułatwia graczom pełne zanurzenie się (w kontekście Widma nad Innsmouth sformułowanie bardzo wiele mówiące) w świecie gry i może stanowić potężny fabularny czynnik do zagłębiania się w mroczne sekrety, które zwyczajny człowiek normalnie pozostawiłby w spokoju. Pomysł na rozgrywanie treści pamiętników czy listów jako retrospekcji bardzo zwięźle opisuje natomiast Graham Walmsley w swoim Cthulhu Dark: "W czasie prowadzenia śledztwa nieraz spotkacie się z osobami, które zetknęły się z grozą Mitów. Gdy słuchacie ich relacji, odkrywacie ich listy bądź pamiętniki, stańcie się nimi w czasie trwania ich opowieści. Rozpiszcie BN-ów jako Badaczy i rozegrajcie ich opowieść. Kiedy się skończy, powróćcie do swoich Badaczy. (Możecie w ten sam sposób rozgrywać sny)"[2].
Wykorzystanie motywu przeklętych sekretów wymaga oczywiście odpowiedniej scenerii i dosyć szczegółowego zakotwiczenia antenatów w rzeczywistości. Drobiazgowość relacji z działalności sir Wade'a Jermyna (Arthur Jermyn), Josepha Curwena (Przypadek Charlesa Dextera Warda) i kapitana Obeda Marsha (Widmo nad Innsmouth) stwarzają opowieści w opowieściach, które w czasie sesji powinny w jakiś sposób zostać odegrane z udziałem graczy. Mroczne gniazda rodowe, otoczone nimbem odpowiednio niepokojącej reputacji, powinny być wzmiankowane na tyle często, by nabrały kształtów dla tworzonego kanonu.
W poszukiwaniu nawiedzonego folkloru
Czytając opowiadania Lovecrafta osadzone w Nowej Anglii, można zauważyć, że stanowią one dla niego możliwość przedstawienia przeszłości rodzinnych stron, z którymi odczuwał tak silną więź. Zainteresowanie kolonialnymi czasami ojców założycieli może konkurować chyba jedynie z procesami czarownic w Salem, które tak często wzmiankuje pisarz. Jego odniesienia do przeszłości Wielkiej Brytanii (i rzymskiej Brytanii) charakteryzuje o wiele większa powściągliwość. Opisy angielskich zamków czy megalitycznych kręgów są znacznie mniej barwne niż przedstawienia Providence i przypominają w swojej schematyczności teatralną scenografię.
Folklor kolonialnej Ameryki liczył sobie za czasów Lovecrafta niecałe trzy stulecia, w czasie których – porównując z krwawymi dziejami innych rejonów świata – wydarzyło się stosunkowo niewiele epizodów pasujących do opowieści grozy. Przeniesienie akcji scenariuszy poza Stany Zjednoczone otwiera przed nami zatem niewyczerpywalny zasób motywów z kultury ludowej i historii powszechnej, mogący posłużyć za temat przewodni niejednej mrocznej historii. Szczególnie przydatne przy tym są wszelkiego rodzaju pamiętniki, zwłaszcza z przełomu XIX i XX wieku, kiedy powszechnie fascynowano się wszystkim, co niewytłumaczalne w wieku rozumu. Ostatnie białe plamy na mapach, bogactwo kultury Orientu i rozwój licznych dziedzin nauki ukształtowały ówczesnych pamiętnikarzy na ludzi wykazujących przynajmniej liczne zainteresowania, jeśli nie szerokie horyzonty. Pomaga także literatura realistyczna, która opisuje ówczesne życie w sposób wystarczająco szczegółowy.
Największym wyzwaniem, w obliczu którego stajemy przy "nawiedzaniu" nowego czasu i przestrzeni w duchu lovecraftowskiej grozy, jest oddanie szczegółowości tła przy jednoczesnym dbaniu o dynamikę akcji. Wbrew pozorom jednak łatwo to osiągnąć poprzez unikanie, przynajmniej na początku, dłuższych kampanii na rzecz krótkich, jedno-dwusesyjnych scenariuszy, do których stosunkowo łatwo się przygotować. Warto zwrócić uwagę, że Lovecraft swoją Nową Anglię tworzył przez krótkie, powiązane luźno ze sobą opowiadania na przestrzeni około dwudziestu lat.
Szkiełkiem i okiem?
W twórczości pisarza z Providence częstym motywem przewodnim jest straszna prawda o marności człowieka wobec kosmosu. Widać tutaj żywe zainteresowanie nauką i jej możliwościami walki z ludzką ignorancją (bodaj najbardziej dobitnie ujawnia się to w opowiadaniu W górach szaleństwa). Zarzucenie czytelnika spójnym (choć dyskutować można o jego rzeczywistej wartości) wykładem naukowym podczas badań meteorytu w Kolorze z przestworzy albo materialistycznym motywem przywrócenia biologicznego życia w Reanimatorze stanowią razem ze szczegółowymi opisami architektury nowoangielskiej ważną część owego "utrzymywania starannego realizmu", mającego uwiarygodnić pojawienie się zjawisk nadprzyrodzonych. Moje osobiste zainteresowania idą raczej w kierunku historii i religioznawstwa, mogę zatem zaręczyć, że i te nauki, dalekie od ścisłych, dobrze spełniają funkcję odwzorowywania rzeczywistości. Równie istotna pozostaje jednak kwestia zwykłych ludzkich relacji, które w moim odczuciu potrafią uwiarygodnić opowieść niesamowitą w podobnym stopniu.
Lovecraft nie pozostawia złudzeń w tej materii. "Nie mógłbym pisać o «zwykłych ludziach» – powiada w In defence of Dagon – ponieważ nie jestem nimi zainteresowany w najmniejszym stopniu. Bez zainteresowania nie może być sztuki. Relacje człowieka z człowiekiem nie rozpalają mojej wyobraźni. To stosunek człowieka do kosmosu – do nieznanego – wzbudza we mnie iskrę twórczej wyobraźni. Nie mógłbym przyjąć postawy humanocentrycznej, z jej prymitywną krótkowzrocznością, która wywyższa Ziemię i ignoruje tło"[3]. Niemniej to, co można przeprowadzić w narracji opowiadania, niekoniecznie sprawdza się w grach fabularnych, gdzie każdy gracz prowadzi własnego Badacza i z tej perspektywy, przekładanej często na rany i słabnącą Poczytalność, uczestniczy w nadnaturalnych zdarzeniach.
Piszę o tym w kontekście rozgrywania przygód poza Nową Anglią, ponieważ znajdujemy się tam na gruncie nieukazanym w opowiadaniach. Nie za bardzo możemy sobie pozwolić na przydługie monologi, w jakie zamieniłyby się opisy potępiające ludzką ignorancję czy ukazujące przeraźliwą pustkę kosmosu. W czasie sesji nie dysponujemy narzędziami autora opowiadania, zatem pozostaje próba budowania atmosfery przy pomocy innych środków – a tymi z całą pewnością są także relacje między Badaczami czy wątki zwykłych ludzi, tak nieciekawych dla Lovecrafta. Dlatego w tym miejscu odniosę się do osób, z którymi przyszło mi rozmawiać, a które twierdziły, że "uczłowieczanie" grozy lovecraftowskiej jest wystąpieniem przeciwko konwencji (posłużmy się takim eufemizmem). W przypadku opowiadań mają w moim odczuciu zupełną rację, ale nie wiemy, jakie Lovecraft miałby podejście do gier fabularnych, a doświadczenie pokazuje, że pompatyczne monologi na sesjach raczej nudzą, niż budują atmosferę kosmicznej grozy.
Mechanika nienazwanych kultów
Zazwyczaj mechaniki stosowane w systemach osadzonych w lovecraftowskiej konwencji grozy wspierają przede wszystkim utratę zmysłów, względnie odnajdywanie wskazówek (GUMSHOE w Trail of Cthulhu) tudzież pozbawianie życia zagonów Shoggothów w wersji pulpowej (odpowiednie warianty Realms of Cthulhu). Ogólnie jednak brakuje głębszego osadzenia postaci w świecie przedstawionym, co wspierałoby interakcję z tłem opowieści. Ciężko powiedzieć, czy w siódmej edycji Zewu Cthulhu "powiązania" (ang. connections), mające odzwierciedlać ważne dla Badacza osoby, przedmioty etc. spełnią to zadanie, niemniej jednak uważam to za krok w dobrą stronę.
Wszelkiego rodzaju aspekty, klucze i sprzymierzeńcy pomogą uwiarygodnić postać w świecie gry. Warto poświęcić Badaczom graczy więcej uwagi, aby zgodnie z cytowanym w drugim akapicie zdaniem Lovecrafta odnośnie wprowadzania zdarzeń nadprzyrodzonych przygotować scenę odpowiednio realnym tłem. Uważam, że ciężko graczy obecnie zszokować i przestraszyć, tym bardziej, jeśli znają twórczość pisarza z Providence, niemniej warto spróbować stworzyć ciekawą opowieść, w której toku los ich Badacza nie będzie im obojętny. Warto graczy nagradzać, czy fabularnie, czy mechanicznie; brak kary jako nagroda (rzekomo bardzo mroczne rozwiązanie) w moim odczuciu zupełnie nie wspiera jakiejkolwiek formy rozrywki.
Słowo na koniec
Umiejscawianie akcji własnych scenariuszy w miejscach i czasach odmiennych niż te znane z opowiadań Lovecrafta może zatrzeć granicę między planowaniem kampanii a tworzeniem systemu autorskiego. Wprawdzie opieramy się dość mocno na świecie przedstawionym, ale liczba szczegółów, którymi wzbogacamy pierwotny obraz, w pewnym momencie skłania do wniosku, że powstała nowa, oryginalna całość.
Wybaczcie liczne wyliczanki tytułów opowiadań i te kilka cytatów, które być może nie były niezbędne w tym tekście. Uważam jednak, że aby pozostawać w jakiejś łączności z konwencją, należy co jakiś czas wracać do źródeł, choćby tych uwypuklających motywy rozwijane w czasie rozgrywki. A dzięki tytanicznej pracy S.T. Joshiego dysponujemy materiałem wystarczającym, by zedrzeć warstwę popkulturowych naleciałości mitologii Cthulhu i przekonać się, jak na własną twórczość patrzył H.P. Lovecraft.
[1] Cytat za S. T. Joshi H. P. Lovecraft, rozdział III; "Inconceivable events and conditions have a special handicap to overcome, and this can be accomplished only through the maintenance of a careful realism in every phase of the story except that touching on the one given marvel", tłum. moje.
[2] Cthulhu Dark: edycja polska, wersja 1.0; str. 8.
[3] Cytat za S. T. Joshi H. P. Lovecraft, rozdział III; "I could not write about "ordinary people" because I am not in the least interested in them. Without interest there can be no art. Man's relations to man do not captivate my fancy. It is man's relations to the cosmos – to the unknown – which alone arouses in me the spark of creative imagination. The humanocentric pose is impossible to me, for I cannot acquire the primitive myopia which magnifies the earth and ignores the background", tłum. moje.
