Graj wsią#4

 4. Wyposażenie wnętrza

Jednym z najistotniejszych elementów wyposażenia jest stół, stojący zazwyczaj przy oknie, w przeciwległym do drzwi rogu izby. Wokół niego ustawione są ławy i zydle, nad nim wisi rząd obrazów.

Typowe sprzęty do spania, które mogą znajdować się na wyposażeniu to prycze z desek zwane wyrkami, ławy zwykłe, ławy rozkładane o konstrukcji skrzyniowej - kanapy, drewniane łóżka ustawiane wzdłuż ścian. Łóżko zajmuje gospodarz z żoną, rodzina śpi na ławach. Łóżka zaścieła się słomą i lnianą płachtą, a na wierzchu układa pierzynę i poduszki, posiadające charakter ozdobny. Dla niemowląt przygotowywane są kołyski na biegunach, bardzo często malowane i zdobione.

Dobytek przechowywany jest: na półkach, gdzie ustawia się garnki gliniane, misy talerze, żerdkach (sprzęt do przewieszania odzieży codziennej, a czasem i pościeli), w służących do przechowywania drewnianych łyżek, wkładanych do wywierconych w desce otworów łyżnikach, w skrzyniach, stanowiących zasadniczy element posagu dziewczyny wiejskiej; trzyma się w nich głównie odzież kobiecą; zajmują w izbie bardzo eksponowane miejsce - na wprost wejścia, pod oknem, w kufrze, posiadającym łukowato sklepione wieko oraz ściany boczne zwężające się do dołu, dekoracja kufra to na ogół okucia kowalskiej roboty; przechowuje się w nich odzież męską), szafy na odzież pojawiać się będę w wioskach bardziej rozwiniętych (szafy jedno lub dwudrzwiowe, z szufladą u dołu).

Oświetlenie wnętrza stanowić będą szczapy smolne, kaganki gliniane ze zwierzęcym tłuszczem i lnianym knotem oraz lampy naftowe. Świece nie są zbyt często używane ze względu na ich wysoką cenę.

5. Pożywienie

Nie raz i nie dwa, zatrzymując się z kompanami w jakiejś wiosce zastanawialiśmy się, co się tam je i czym popija - na ogół kończyło się na kawałku jakiegoś mięsa i piwie. Cóż, sprawa nie jest taka prosta...

W codziennym pożywieniu eliminuje się ze spożycia części żywności, tzw. wyższego rzędu, czyli mięsa, jaja czy masło, które posiadają wartość rynkową i są łatwe w zbycie. Wpływa to oczywiście na jednostajność chłopskiego pożywienia, na którą składa się również mały zasób produktów, niski poziom umiejętności kulinarnych, cykliczność produkcji, jej niskie i niewystarczające zbiory, a także ograniczone możliwości konserwacji. Wiejskie pożywienie ma charakter sezonowy. W okresie najintensywniejszych prac polowych posiłki są bardzo odżywcze i syte, ich ilość wynosi nawet pięć czy sześć dziennie. Zdecydowanie skromniej wygląda odżywianie się w okresie zimowym, najczęściej ograniczone do dwóch, najwyżej trzech posiłków dzienne o niskiej wartości odżywczej i kalorycznej.

Do wypieku chleba, na kluski, czy na żur, mieszkańcy tradycyjnej wsi używają najczęściej mąki żytniej razowej, dużo tańszej w przemiale od drobno mielonej mąki pytlowej. Tej ostatniej używa się prawie wyłącznie na wypieki świąteczne. Mąka jęczmienna, stosowana rzadziej od razowej, używana jest jako domieszka przy wypieku chleba. Natomiast mąka pszenna uchodzi raczej za artykuł luksusowy - jest droga i przez to rzadko używana. Jedynie bogate gospodarstwa mogą sobie pozwolić na jej używania i to też tylko na świąteczne pączki i ciasta.

Używano również kasz: jęczmiennej, jaglanej oraz gryczanej, a także ziemniaków.

Kiszoną kapustę gorszej jakości spożywa się, lepszej - sprzedaje. W biedniejszych rodzinach kisi się też odpady z kapuścianych liści. Z jarmużu przyrządzano są gęste polewki zasypywane kaszą. Dużym powodzeniem cieszy się groch, warzywo syte i kaloryczne; zamiennie używa się fasoli. W małych ilościach uprawia się buraki ćwikłowe, marchew, dynię i ogórki, powszechnie natomiast: pasternak, brukiew i rzepę, które są podstawą pożywienia rodzin biednych, gdyż są pożywne, treściwe, łatwe w uprawie i bogate w witaminy.

Ze względu na ich niewielką ilość, owoce nie są bardzo popularne w typowym jadłospisie, przeważają odmiany na pół dzikie, gruszki-ulęgałki, jabłka niewielu odmian, śliwki i wiśnie. W większości są to gatunki krótkotrwałe, nie nadające się do dłuższego przechowywania.

Jabłka i śliwki suszy się. Z owoców przygotowuje się zaprawy.

Ogródek to źródło wielu przypraw: majeranku (do mięs, czerniny, żuru, kaszanki), cząbru (do czerniny), szafranu (do barwienia świątecznych ciast na żółto), czarnuszki (posypywano nią chleb), maku, mięty, kopru i szczypiorku.

Produkty pochodzenia zwierzęcego to przede wszystkim mleko i wyroby na jego bazie. Mleko świeże spożywa się bezpośrednio lub odstawia, by zsiadło. Zbiera się z niego śmietanę, z której wyrabia się masło sery, w przeważającej większości przeznaczone na sprzedaż. Popularne są dwa gatunki sera: twarożek, oraz wyrabiany z uwarzonego w cieple zsiadłego mleka, osączany w płóciennym woreczku i odciskany w specjalnej prasie ser o przedłużonym terminie przechowywania.

Spośród mięs najbardziej ceni się wieprzowinę, mniej popularna jest wołowina. Na „niedzielne” obiady przeznaczany jest przeważnie drób (kury i kaczki); w biedniejszych gospodarstwach hodowano króliki. Mięso spożywane jest rzadko, przeważnie na święta lub wesela. We wsiach nadrzecznych lub nadmorskich charakterystycznym pokarmem będą na pewno ryby(okonie, płocie, leszcze, szczupaki, karpie, pstrągi).

Do produktów, których ludność wiejska nie wytwarza raczej w swoim gospodarstwie zaliczymy: sól, ryby, wódkę, pieprz, liście laurowe; bogatsi nabywają jeszcze ocet, cukier (w bardzo małych ilościach, głównie na święta i dla dzieci), czasami piwo, kawę, cykorię oraz figi i suszone śliwki. Sól i cukier sprzedawane są w postaci tzw. głowy, czyli bryły lub stożka.

Stanowiące uzupełnienie pożywienia w biedniejszych gospodarstwach, ale też ratunek w okresach głodu, np. na przednówku, produkty pochodzące ze środowiska naturalnego to: owoce leśne: borówki, maliny, jeżyny, poziomki, dziki bez, orzechy laskowe, bukwę, żołędzie, tarninę, grzyby; wiosną czepie się sok z brzóz; z dziko rosnącego szczawiu gotuje się zupę.

Popularnym zajęciem bywa kłusownictwo – poluje się zazwyczaj na gołębie, kuropatwy, zające.

Na przednówku, czyli w okresie wczesnej wiosny, w wielu domach zaczyna brakować pożywienia. Szczególnie dotyczy to rodzin biednych i małorolnych. Sięga się wówczas po produkty, które nie należą do codziennego jadła. Głównie jest to lebioda, z której przyrządzano zupę zasypaną śrutą żytnią lub kaszą jaglaną. Zamiast lebiody używa się też liści młodej pokrzywy, ostu, powoju, naci ziemniaczanej, a nawet rzęsy wodnej. Je się też obierki od ziemniaków, które gospodynie przez całą zimę suszyły. Po zmieleniu dodawać je można do wypieku chleba, podobnie jak mielone żołędzie i bukwę. Zbiera się także jajka dzikiego ptactwa oraz wczesne grzyby.

Powszechnie spotykane potrawy: polewki gotowane z mąki sypanej na wodę lub mleko, często też serwatkę lub maślankę; polewki na kwasie kiszonej kapusty; żur z zakiszonej mąki żytniej; polewki z dodatkiem warzyw lub suszonych owoców; polewki z mięsa wędzonego lub solonego; polewka z krwi gęsi, kaczki lub wieprza, gotowana z suszonymi owocami i korzeniami, tzw. czernina, szary barszcz lub jucha; bryje ze zboża i roślin strączkowych, m.in. kasza jęczmienna z grochem, groch z kapustą, ziemniaki z kapustą, brukiew z ziemniakami, brukiew z mąką, z omastą ze słoniny, mleka lub oleju; prażucha z mąki prażonej na sucho i gotowanej na wodzie; potrawy szpinakowe z zielonych pędów i liści młodych pokrzyw, lebiody, szczawiu czy rdestu, gotowanych z dodatkiem mąki i mleka; kluski; placki z ziemniaków gotowanych lub surowych tartych; placki z mąki, zw. podpłomykami, gołąbki z kaszami (gryczaną, jaglaną, jęczmienną); pierogi pieczone (kasioki z kaszą, kapuścioki z kapustą, ale też nadziewane: soczewicą, grzybami, mięsem, serem, makiem, marchwią, burakami, owocami) lub gotowane ( nadziewane: kaszami, fasolą, grochem, siemieniem, soczewicą, kapustą, grzybami z kapustą, serem, serem z ziemniakami, owocami, makiem)

Przykładowy jadłospis wiejski:

Śniadanie – żur z kartoflami lub chlebem, czasem polewka z serwatką i kaszą

Obiad – dwudaniowy, kapusta kwaszona z utartym grochem, podłużne kluski żytnie ze słoniną i twarogiem, ziemniaki ze zsiadłym mlekiem; w święto mięso, czernina z drobiu lub królików, różne warzywa (brukiew, marchew, buraki).

Podwieczorek – chleb z twarogiem ze szczypiorkiem i mlekiem lub z jajecznicą, masłem albo serem.

Kolacja - dynia rozgotowana, zalana mlekiem z zacierkami z żytniej mąki, ziemniaki

Napoje – piwo, kompoty owocowe, zsiadłe mleko, wódka podczas intensywnych prac polowych lub w czasie świąt czy uroczystości, zaprawiana rumem herbata