W konkretnej konwencji kręgi akcji mogą być określone bardzo dokładnie, na podstawie uważnego zbadania dużej liczby tekstów. Klasyczną taką analizę fabularną przeprowadził Władimir Propp, opisując obszar typowych działań postaci w ludowej bajce magicznej (takiej, jak wiele z baśni braci Grimm). Oto przykład kręgu akcji przeciwnika (antagonisty):
- poszukiwanie informacji o bohaterze;
- podstęp, zasadzka;
- wyrządzenie szkody bohaterowi lub jego rodzinie;
- walka z protagonistą;
- przegrana;
- pościg za bohaterem.
- opuszcza dom rodzinny;
- narusza zakaz;
- bezwiednie pomaga przeciwnikowi;
- wyrusza w podróż, aby naprawić wyrządzoną przez wroga szkodę;
- pomyślnie przechodzi przez próby;
- otrzymuje magiczny środek (przedmiot, wierzchowca bądź pomocnika);
- przemieszcza się do innej krainy;
- walczy z antagonistą;
- zwycięża;
- usuwa szkodę;
- wraca cało do domu.
Konwencja fabularna wyznacza więc to, co postacie robią (oraz co się z nimi dzieje). Natomiast konwencja estetyczna pozwala nam to zobaczyć. To ona jest tym, co przekształca herosa w Luke'a Skywalkera, jego [spoilerom precz!] w Dartha Vadera, łotrzykowskiego pomocnika w Hana Solo, przeciwnika w Imperatora, ratowaną księżniczkę w Leię Organę. Ta sama historia mogłaby znaleźć swoje miejsce, ze zmienionymi dekoracjami, w świecie króla Artura czy w Rokuganie. Czy to oznacza, iż estetyka jest nieważna? Nie, skądże znowu; finał epickiej historii o ratowaniu świata nie ma prawa się rozegrać na śmietniku, a horrorowi w stylu Lovecrafta kiepsko posłuży kolor różowy. Na temat konwencji estetycznej nie będę jednak tutaj pisał wiele, gdyż w charakteryzowaniu Supernatural koncentruję się przede wszystkim na fabule. Jaka to opowieść? Serial Supernatural wyświetlany jest w Stanach Zjednoczonych już piąty rok; u nas pod tytułem Nie z tego świata emituje go TVN. Głównymi bohaterami całego cyklu są Sam Winchester i jego starszy brat Dean, łowcy istot nadnaturalnych. Serial obficie czerpie z mitów różnych kręgów kulturowych (od starożytnego Rzymu do współczesnych amerykańskich urban legends), a co dla nas najważniejsze: tworzy własną konwencję. Analizę przygód Sama i Deana rozpoczynam od prezentacji struktury fabularnej – układu najbardziej typowych zdarzeń, powtarzających się (z niemal jednakową kolejnością) w większości odcinków pierwszego sezonu (z wyjątkiem tych, które rozwijają wątek związany z głównym demonicznym antagonistą). Tworzą one jak gdyby szkielet: w normalnych warunkach niewidoczny, ale niezbędny, by podtrzymywać ciało. Następnie przedstawiam typowe role fabularne i kręgi akcji, po czym opisuję dwójkę głównych bohaterów. Kończę kilkoma ogólniejszymi komentarzami o tej części serialu. Oto zatem podstawowa struktura fabularna pierwszego sezonu Supernatural (jeżeli oglądacie serial, możecie dla sprawdzenia odnieść ją do kilku wybranych odcinków): A) Zawiązanie akcji – zło na wolności. 1. Przebudzenie: ktoś popełnia zły czyn, budząc do życia wrogą ludziom nadnaturalną siłę (najczęściej uosabia ją oszalały z bólu duch). 2. Kolejne ofiary: mija długi czas, w którym za sprawą zła giną ludzie (nierzadko z zastanawiającą regularnością, np. dokładnie tego samego dnia każdego roku). 3. Niedawna śmierć: zgon jednej z ofiar przyciąga uwagę miejscowej policji, która zabezpiecza miejsce zdarzenia (typowym przypadkiem jest mord w domu nieszczęśnika). (Czasami dwa pierwsze elementy są nieobecne, a zło wkracza na scenę, nieproszone, tuż przed przybyciem braci – w takim wypadku pierwszą przyczyną zdarzeń nie jest raczej człowiek, lecz potwór, w szczególności przybywający z piekieł demon). 4. Wiadomość: o wydarzeniu dowiadują się Sam i Dean, a ich uwagę zwracają dziwne, choć jeszcze nie jednoznacznie nadnaturalne okoliczności (wiadomość młodzi łowcy mogą zawdzięczać m.in. uważnej lekturze artykułów w prasie lub telefonowi od przyjaciela rodziny). 5. Przybycie: bracia docierają na miejsce, w którym działa zło (już po tym, jak policjanci lub bliscy zmarłego stworzyli sobie logiczne wytłumaczenie zgonu, zwykle nieszczęśliwy wypadek). 6. Groźba: zło zbliża się do następnego niewinnego człowieka. B) Rozwinięcie – śledztwo. 7. Pierwsze informacje: łowcy zdobywają skrawki wiedzy, które utwierdzają ich w przekonaniu o nadnaturalnym wymiarze grożącego ludziom zła. (Czynią to, badając miejsce śmierci ostatniej ofiary, przepytując jej krewnego lub znajomego czy też rozmawiając z bezpośrednim świadkiem zdarzeń – często w przebraniu policjantów, lekarzy etc.). 8. Zasada zabójstw: bracia odkrywają związek łączący ofiary; z reguły wcześniej wydaje się on niejasny, a nawet przypadkowy. (Typowe metody działania na tym etapie, prócz logicznego rozumowania, to wizyta w bibliotece i przeglądanie internetu; podobnie będzie w wypadku istoty zła). 9. Jeszcze jeden trup: śmierć następnej osoby (zwiększa ona napięcie, skłaniając Sama i Deana do przyspieszenia poszukiwań). 10. Istota zła: Winchesterowie gromadzą dane na temat pochodzenia zła, jego natury i sposobu, w jaki można je pokonać. 11. Odkrycie groźby: łowcom udaje się ustalić, kto, gdzie i kiedy ma się stać kolejną ofiarą zła. C) Kulminacja – zło udaremnione. 12. Ostatnia szansa: Sam i Dean w ostatniej chwili trafiają w miejsce, w którym będą mogli ocalić zagrożonego człowieka. 13. Na skraju śmierci: jeden z łowców staje w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa... 14. Ocalenie: ...a drugi ratuje zarówno brata, jak i niewinną ofiarę, niszcząc lub odpędzając zło (charakterystyczny sposób to spalenie kości lub zwłok gniewnego ducha). 15. Zakończenie: Dean i Sam opuszczają miejsce nadnaturalnych wydarzeń (dość często towarzyszą temu podziękowania ze strony ocalałych). Dobrze będzie jeszcze odnotować, że fabuła nie jest nam pokazywana w pełnej zgodności z chronologicznym porządkiem zdarzeń. Przeważnie jest tak, że najpierw oglądamy ostatnią śmierć, a potem posuwamy się naprzód w zgodzie ze strukturą fabularną – ale w okresie poszukiwań następuje powrót do przedakcji: do przebudzenia oraz kolejnych ofiar (widz dowiaduje się o tych zdarzeniach w identycznym momencie co Dean i Sam). Odstępstwa od takiego sposobu opowiadani historii są rzeczą rzadką, podobnie jak i poważniejsze zmiany w samej fabule. W serialu można wskazać kilka ról fabularnych wraz z towarzyszącymi im (przybliżonymi) kręgami akcji: 1. potwór (czyli nadnaturalne zło):
- zostaje przebudzony przez zły czyn lub pojawia się samorzutnie,
- zabija kolejnych ludzi,
- zagraża następnej niewinnej ofierze,
- niemal uśmierca jednego z Winchesterów,
- ostatecznie zostaje pokonany przez drugiego z braci;
- dowiadują się o dziwnym zgonie,
- przybywają na miejsce wydarzeń,
- zbierają informacje na temat źródła zła i powiązań między ofiarami,
- zdobywają informację o kolejnym celu zła,
- w ostatniej chwili udają się w miejsce, w którym będą mogli je pokonać,
- jeden z nich staje o krok od śmierci…
- …lecz drugi ratuje i brata, i niewinną ofiarę,
- na koniec zaś opuszczają miejsce nadnaturalnych wydarzeń;
- staje się kolejnym celem zła,
- przyciąga bohaterów na miejsce konfrontacji z potworem…
- …aby zostać przez nich ocaloną;
- Bracia dysponują wieloma możliwymi źródłami informacji o nietypowych zgonach (czytają prasę, przeglądają internet, ale też noszą ze sobą stary telefon zaginionego ojca i własne komórki – zawsze ktoś może do nich zadzwonić lub wysłać wiadomość). Ponadto na terenie USA znajduje się pewna liczba znajomych braci lub ich ojca.
- Dean posiada samochód, dzięki któremu mogą się swobodnie przemieszczać po obszarze Stanów. W dodatku nie brak im gotówki, pozwalającej nie martwić się ani o codzienne utrzymanie, ani o okazjonalne łapówki dla zapominalskich informatorów.
- Łowcy mają dostęp do gazet oraz internetu (np. na laptopie Sama) i umieją przeszukiwać zasoby biblioteczne. Dysponują również starym dziennikiem ojca, zawierającym cenne dane na temat istot nadnaturalnych. Nabrali wprawy w podszywaniu się pod policjantów, lekarzy czy agentów ubezpieczeniowych.
- Winchesterowie są wytrzymali, silni, zręczni i bardzo dobrze się odnajdują w przestrzeni miejskiej. Co więcej, wożą ze sobą cały arsenał rozmaitych broni i użytecznego ekwipunku – w tym również i takich przedmiotów, które służą wyłącznie walce z istotami nadnaturalnymi (np. soli, wody święconej, srebrnych kul).
Podsumowując: 1. Konwencja gatunkowa dzieli się (w przybliżeniu) na fabularną i estetyczną. 2. Konwencja fabularna określa (między innymi) zarówno same wydarzenia, niczym w streszczeniu, jak i role fabularne: typy postaci, które najlepiej pasują do danego rodzaju opowieści. 3. Z kolei konwencja estetyczna jest sposobem, w jaki wydarzenia i postacie są pokazywane. 4. Role fabularne mogą mieć postać ogólną (bohater, przeciwnik, pomocnik i inne) albo bardziej szczegółową (detektyw z problemami, skorumpowany gliniarz, znajomy ze slumsów). W obu wypadkach ważne jest ich rozpatrywanie w kontekście historii jako całości, a jeśli mowa o postaciach drugoplanowych – także w kontekście głównego bohatera. 5. Każda rola fabularna ma swój krąg akcji, czyli wydarzenia, które są jej przyporządkowane; działania, które zazwyczaj podejmuje dana postać, oraz rzeczy, jakie się z nią z reguły dzieją. 6. Można myśleć w kategoriach ról fabularnych i kręgów akcji, aby pomóc sobie w stworzeniu dobrej, spójnej opowieści.
Serial Supernatural ma już cztery pełne sezony i właśnie emitowany jest piąty. Sezony drugi i trzeci są już mniej przewidywalne od pierwszego – rzecz bardzo przydatna dla mistrza gry oraz gracza, można bowiem zaobserwować rozmaite sposoby odchodzenia od podstawowej struktury fabularnej. Obecny artykuł opiera się jednak wyłącznie na sezonie pierwszym; o łamaniu schematów napiszę być może w przyszłości. W pracy nad tekstem pomogły mi notatki z książki Władimira Proppa Morfologia bajki. O stałych strukturach fabularnych, z konkretnym odniesieniem do RPG, pisałem już gdzie indziej. Jeżeli macie więc ochotę do brnięcia przez tekst naukowy, można zobaczyć na krótkim przykładzie, w jaki sposób przebiegają badania wzorowane na metodzie Proppa. Dziękuję Julkowi Czurko za rozmowę o horrorze, która pomogła mi uściślić poglądy na temat tej konwencji – a także Mikołajowi Markowskiemu za przejrzenie części poświęconej strukturze fabularnej Supernatural.