Fantasy Fiction. An Introduction - Lucie Armitt

Dla większości czytelników fantastyki nadchodzi taki czas, kiedy samo upajanie się kolejnymi tomami najbardziej nawet fascynującej sagi Might and Magic nie zaspokaja apetytu. Czas, kiedy rodzą się niebezpieczne pytania, kiedy pojawia się uczucie deja vu. Czas, kiedy trzeba przestać być czytelnikiem naiwnym i kiedy należy zmierzyć się z teorią, a właściwie Teorią. Ta jednak ma to do siebie, że roi się od pułapek semantycznych, odwołuje się do tysiącznych wcześniejszych tekstów, wnika w istotę Biesów czy W poszukiwaniu straconego czasu i unika pospolitowania się z fantastyką. Dla większości czytelników tej odmiany literatury to moment, kiedy z pokorą uznają, że Teoria ich przerasta i, co gorsza, nie wnosi niczego do ich rozumienia fantastyki.

Niesłusznie. Lucie Armitt, profesor Uniwersytetu w Salford, udowadnia, że fantastyka jest tematem godnym poważnej refleksji teoretycznoliterackiej. Jej Fantasy Fiction. An Introduction to nic innego, jak przystępny, aczkolwiek unikający popkulturowych banałów przewodnik po początkach, sensach i wątkach literatury fantastycznej. Profesor Armitt, w słowach eleganckich i zrozumiałych, wiedzie czytelnika w głąb Teorii, urozmaicając mu drogę odwołaniami do znanych tekstów i ich mniej znanych interpretacji. Autorka sprytnie miesza język teoretyzujący z anegdotycznym – czyni wszystko, by czytelnik sam chętnie podążał w stronę Teorii. Poniższe krótkie streszczenie nie oddaje w żaden sposób użyteczności i przystępności lektury.

Fantasy Fiction rozpoczyna się próbą zakreślenia granic literatury fantastycznej, które to granice rozpościerają się dużo szerzej niż zasięg półki z fantastyką w empiku. Profesor Armitt przypomina, że fantazja (w rozumieniu poetyckiej czy literackiej imaginacji) to podstawa każdego aktu pisania i czytania. Literatura fantasy zatem, w odróżnieniu od literatury odwołującej się do realizmu, to twór wyzwolony z ram tego ostatniego, cieszący się większą wolnością. Takie definiowanie terminu fantasy pozwala autorce na rozszerzenie analizy o dzieła literackie opisujące "świat niekoniecznie poznawany poprzez zmysły lub życiowe doświadczenie" (Fantasy Fiction, s. 8).

Powyższa definicja pozwala na doszukiwanie się źródeł literatury fantastycznej w dziełach dużo wcześniejszych niż ustalona przez autorkę cezura roku 1800 (z dodatkowym ujęciem kwestii Podróży Gulliwera i Utopii). Profesor Armitt wymienia choćby mity greckie jako przykład zatartej granicy między realnym i nierealnym, Szekspirowską Burzę i jej magiczne postacie, fantastyczne ujęcie walki dobra ze złem w Raju utraconym Miltona i wiele innych pozycji uznawanych za arcydzieła literatury.

Poszukując sposobu na odczytanie fantastycznych znaczeń, autorka Fantasy Fiction sięga po różne teorie odwołujące się do snów i rzeczywistości kreowanej wyłącznie przez umysł ludzki. Średniowieczne interpretacje snów poprzez przypowieści biblijne, analizowane dziś często za pomocą freudyzmu, esej samego Freuda na temat pisarzy i snów na jawie (Creative Writers and Day-Dreaming) oraz teoria postrzegania lustra jako odbicia rzeczywistości snu – wszystkie te narzędzia analizy pozwalają na zerknięcie w głąb fantastycznego imaginarium.

Przy analizie najbardziej znanych pozycji Lucie Armitt posługuje się kilkoma wyraźnymi kategoriami, pozwalającymi zestawić cechy charakterystyczne fantastycznych fabuł. Kategorie te koncentrują się wokół zagadnień gry i nonsensu (Play and Nonsense), obecnych głównie w dziełach Lewisa Carrolla i Edwarda Leara (w Polsce nieco niedocenianego), kartografii i geografii fantastycznej (Cartographies and Geographies of Fantasy) ważnych dla większości narracji fantasy, a także kwestii potworów i potworności (Discourses of Monstrosity), napięć seksualnych, homoerotyzmu i kobiecości (‘Other’ Desires: Homoeroticism and Feminine) oraz napięć w relacjach rodzice-dzieci (Mothers and Mirrors).

Osobnym kryterium omawianym w rozdziale "The Utopia as an Underlying Feature of All Major Modes of Fantasy" jest właśnie utopia, której różne obrazy analizowane są na przykładzie dzieł od Utopii Tomasza Morusa do Neuromancera Williama Gibsona. Definicję utopii opiera profesor Armitt na konflikcie tego, co idealne w fikcji, i tego, co niedoskonałe w rzeczywistości. Autorka stwierdza przy tym, że to, co realne, niekoniecznie odnosi się do rzeczywistości czytelnika, może równie dobrze być rzeczywistością świata kreowanego, jakkolwiek z całą pewnością odnosi się do czytelniczych doświadczeń.

Armitt stawia jedno ważne pytanie, nurtujące wszystkich chyba miłośników fantasy: Czy fantasy jako typ twórczości ograniczona jest do gatunku literackiego, czy też wykracza poza genologiczne granice? W osobnym rozdziale przeanalizowane zostają powieści zawierające typowe elementy fantasy, należące jednak do innych gatunków. (Wydaje się, że ich podobieństwo opiera się głównie na wykorzystaniu elementów powieści gotyckiej – duchów).

Na końcu książki znajdziemy jeszcze jedną przydatną analizę – przegląd krytyki fantasy w ujęciu różnych nurtów teorii literatury. Omówione są tu m.in. prace Todorova, Tolkiena, Bettelheima i Žižka.

Fantasy Fiction. An Introduction jest pozycją nienagannie przygotowaną technicznie (papier pochodzi częściowo z recyklingu, co jednak nie wpływa negatywnie na jego jakość, czcionka jest przyjemna dla oka, a wydawca oferuje dwie wersje – w twardej i miękkiej oprawie) i imponuje warstwą merytoryczną. Jasny podział treści na rozdziały omawiające pojedyncze zagadnienia pozwala czytelnikowi skoncentrować się na najbardziej interesujących kwestiach (choć, oczywiście, namawiam do przeczytania całości). "Selected Reading List" proponuje kolejne pozycje teoretyczne i analityczne, pomagające poszerzyć literaturoznawcze horyzonty. Język Fantasy Fiction… jest zwięzły, przystępny, unika nadmiernej naukowości (niestety, nie ma polskiego wydania, jednak entuzjaści ze znajomością języka angielskiego na poziomie C1 nie powinni mieć problemów z wydaniem oryginalnym). Znajomość Fantasy Fiction. An Introduction sprawia, że każda kolejna lektura powieści fantastycznych otwiera przed czytelnikiem świat nowych znaczeń, powiązań i odwołań, a odkrywanie wszystkich tych teoretycznych uwikłań literatury popularnej budzi po prostu radość. Zaloguj się, aby wyłączyć tę reklamę